Wat is een (technische) illustratie?
Wat een illustratie is, weten we in ons hart wel: het is een al dan niet vervormde afbeelding van de werkelijkheid, vormgegeven door een mensenhand. Foto’s zijn dus geen illustraties. Voor een foto is immers geen tekenende mensenhand nodig.
“Een al dan niet vervormde afbeelding van de werkelijkheid” gaat ook op bij de definitie van een illustratie in een handleiding (ook wel “technische illustratie” genoemd). We hebben het dan echter niet over een striptekening of een potloodschets uit de losse hand. Beide illustraties zijn immers bedoeld om een bepaalde sfeer op te roepen. Daarom gaat het niet bij een technische illustratie. Bij een illustratie in een handleiding gaat het om een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid. Dit om een bepaalde boodschap zo duidelijk mogelijk over te brengen.
Een voorbeeld werkt verhelderend. In of bij de voetbal van zojuist kunnen we een groter vierkant tekenen met een pijl naar de plaats van het ventiel in de voetbal. In dat vierkant plaatsen we een vergroting van het ventiel en de nippel die vastzit aan de slang van de pomp. Zo wordt heel goed duidelijk hoe je de slang van de pomp op het ventiel moet zetten. Dat heeft niets te maken met het oproepen van een bepaalde sfeer. Het heeft alles te maken met een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid. Zo benadruk je bepaalde onderdelen of bepaalde handelingen. Je licht de relevante acties er als het ware uit.
Vanaf dit moment hebben we het alleen over dit soort illustraties: technische illustraties in handleidingen die moeten verduidelijken. Maar er zijn natuurlijk nog veel meer soorten illustraties, zoals politieke spotprenten, landkaarten en symbolische plaatjes die de aandacht naar iets moeten trekken (een man die geen speelkaarten in zijn hand houdt, maar vier smartphones: wat zou dit betekenen?). Dit zijn dan nog maar drie voorbeelden.
Oorsprong van illustraties
De oorsprong van illustraties reikt verder terug dan het oude Griekenland en het oude Rome, waar graffiti ook al bekend was – een andere vorm van illustratie, dit keer vooral om persoonlijke durf te laten blijken.
De oudste illustraties komen dus niet uit de Griekse en Romeinse tijd, zo’n 2.500 jaar geleden. De oudste illustraties zijn zo’n 17.000 jaar (!) oud. In 1940 ontdekten Franse schooljongens tekeningen van koe-en hertachtige wezens in de grotten van Lascaux. Wetenschappers houden het erop dat deze dieren de prooi waren voor onze voorouders. Door deze dieren te schilderen, wilden onze voorouders waarschijnlijk afdwingen dat de jacht succesvol zou verlopen. De getekende dieren lijken absoluut op koeien, stieren, herten, paarden en andere dieren. De jagende mens zelf komt ook duidelijk naar voren. In totaal zijn in de grotten van Lascaux 6.000 figuren te vinden, in feite dus 6.000 aparte illustraties.
Elke illustratie is een vervorming van de werkelijkheid. Zo blijken de poten van de dieren nogal dun of juist erg dik. Maar de dieren zijn ontegenzeggelijk herkenbaar. Het vergt een klein beetje fantasie, maar de illustraties in de grotten van Lascaux zijn te beschouwen als de eerste handleiding: een handleiding hoe het beste prooidieren te vangen om aldus als mens te overleven.
Soorten illustraties
Als we ons beperken tot llustraties die voor handleidingen bedoeld zijn, welke soorten zijn er dan?
Feitelijk zijn er twee soorten: de lijntekeningen en de uitvergrotingen. Beide kunnen in een enkele illustratie samenkomen.
De lijntekeningen benadrukken bepaalde onderdelen of bepaalde handelingen door het weglaten van lijnen (of het juist extra dik aanzetten van de relevante lijnen). Onder lijntekeningen verstaan we ook tekeningen waarbij illustratoren de nadruk op een onderdeel leggen door binnen de lijnen in te kleuren. Zie onderstaand voorbeeld waarbij de relevante onderdelen behalve een duidelijke belijning ook een grijze inkleuring krijgen: eerst de lichtnetkabel, dan de netwerkkabel en daarna de babyfoon zelf. Steeds geven pijlen de relevante acties aan, een andere eigenschap van lijntekeningen.
In lijntekeningen kunnen uitvergrotingen voorkomen. Deze uitvergrotingen verduidelijken vaak een bepaalde handeling. Het voorbeeld van de aansluiting van een pomp op een voetbal kwam eerder aan de orde. In onderstaande tekening doet zich ook zo’n ‘aansluithandeling’ voor. In de onderstaande lijntekening komt eerst de aankoppeling van het grijze gedeelte aan het witte gedeelte aan de orde. Het vergrendelingsmechanisme is hier alvast aangegeven met de letters A en B.
Waar de eerste tekening de beweging benadrukt om twee onderdelen op elkaar te laten aansluiten, benadrukken de uitvergrotingen daaronder hoe de vergrendeling werkt. De letters A en B komen nu terug in een uitvergrote tekening linksonder. Zo komt eerst een algemene handeling aan de orde (op elkaar laten aansluiten) en daarna een specifieke handeling (vergrendelen).
Illustratietechnieken
Net zoals er twee soorten technische illustraties zijn, zo zijn er ook twee manieren om technische illustraties te maken.
De eerste is voor de hand liggend: een technisch illustrator krijgt het betreffende onderdeel of het betreffende product te zien en tekent het na als lijntekening met al dan niet uitvergroting(en).
Dit is echter een arbeidsintensieve weg. Het ligt eerder voor de hand de al aanwezige ontwerptekeningen van de ontwerpafdeling van de fabrikant te gebruiken. Er is speciaal gereedschap op de markt om uit CAD-ontwerptekeningen illustraties te filteren die overeenkomen met de gewenste lijntekeningen en uitvergrotingen. Zo’n gereedschap is bijvoorbeeld SolidWorks Composer.
In het algemeen leveren gereedschappen zoals de SolidWorks Composer een enorme tijdsbesparing op zonder verlies aan kwaliteit. Een technische illustratie op maat is door toepassing van dergelijke software geen enkel probleem.
De kracht van unieke illustraties
Wat is de kracht van unieke illustraties in een handleiding? Een plaatje zegt heel vaak meer dan 1.000 woorden. Maar zelfs als een plaatje meer zegt dan 100 woorden, is het vaak al zeer aantrekkelijk om een illustraties op maat te maken.
Niet alleen zijn mensen visueel ingesteld en nemen ze veel sneller een plaatje in zich op dan tekst. Een illustratie roept ook veel minder misverstanden op. Neem weer een simpel voorbeeld. Als in een handleiding staat “Breng het deksel in de eerdere positie”, wat betekent dat dan? Dat het deksel op (letterlijk) passende wijze op iets moet worden gelegd? Of moet er ook nog vergrendeling plaatsvinden met een sleuteltje of een palletje? Een tekening beantwoordt deze vraag in één of twee keer: met een enkele illustratie (waarin twee handelingen voorkomen) of met twee illustraties (waarin per illustratie een handeling voorkomt).
Een unieke illustratie heeft voor de fabrikant ook een uniek voordeel: als hij zijn product in meerdere landen uitbrengt, hoeft hij geen rekening te houden met al te veel vertaalkosten. Een illustratie heeft immers geen vertaling nodig.
Zelf een illustratie maken
Is het moeilijk zelf een technische illustratie te maken? Voor wie enig tekentalent heeft is dat niet moeilijk. Punt is echter wel dan een gemiddelde handleiding al snel tientallen illustraties telt. Al deze illustraties dienen apart te worden getekend. Dat is veel werk. Inderdaad: er zijn softwaregereedschappen waarmee uit een bestaande CAD-tekening keurig een technische illustratie te halen valt. Maar dergelijke software vereist best wat oefening vooraf.
Steeds moet dus de afweging zijn: hoeveel illustraties heb ik nodig en wat is dan de meest efficiënte werkwijze? In het ene geval is het kosteneffectiever alle illustraties zelf te maken of te laten maken. In het andere geval is het beter om in eigen huis speciale software te gebruiken of een gespecialiseerd bedrijf te vragen dergelijke software in te zetten.
Illustratie op maat laten maken door Manualise
Het Delftse bedrijf Manualise heeft alle expertise in huis om namens een fabrikant de afweging te maken welke technische illustraties waar nodig zijn. Vervolgens kan Manualise in samenspraak met de klant ook bepalen hoe deze illustraties tot stand moeten komen: geautomatiseerd met speciale software of ongeautomatiseerd door direct ‘uit de hand’ te tekenen. De op deze pagina gebruikte voorbeelden zijn ook van Manualise afkomstig. Het jonge bedrijf, bestaande uit zowel technisch schrijvers als technisch illustratoren, helpt u graag verder.
